Jak wynika ze statystyk przedstawianych przez Państwową Inspekcją Pracy, ponad 47% wypadków przy pracy spowodowanych jest przez pracowników. Są to tzw. przyczyny ludzkie. Jeśli dodamy do tego liczbę wypadków związanych z przyczynami organizacyjnymi (ponad 41%), to można powiedzieć, że działanie człowieka odpowiada za prawie 90% wszystkich wypadków w przemyśle. W zakładach, w których produkuje się, przetwarza lub magazynuje substancje stwarzające zagrożenie wybuchem, konsekwencje niewłaściwego zachowania się pracowników czy nieodpowiednia organizacja pracy mogą mieć katastrofalne skutki.

Najlepszym sposobem ograniczenia tego ryzyka jest szkolenie załogi w celu podniesienia świadomości zagrożeń. Wymóg szkolenia pracowników ujęty jest w kliku aktach prawnych, m.in. w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 8 lipca 2010 r. w sprawie minimalnych wymagań dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy związanych z możliwością wystąpienia w miejscu pracy atmosfery wybuchowej (Dz. U. 2010 nr 138 poz. 931).

Dokument ten jest jednym z dwóch rozporządzeń wprowadzających do polskiego prawodawstwa dyrektywę unijną 1999/92/WE (ATEX 137) dotyczącą zapewnienia bezpieczeństwa osób pracujących w miejscach, w których atmosfera wybuchowa może wystąpić w ilościach niebezpiecznych. W paragrafie 9 punkt 1 ww. rozporządzenia czytamy, iż pracodawca powinien zapewnić pracownikom odpowiednie szkolenie dotyczące ochrony przed wybuchem. Informacji jednak, jaki powinien być zakres takiego szkolenia, niestety w rozporządzeniu nie znajdziemy.
Jak zatem ustalić kompetencje, jakie powinny posiadać osoby wykonujące pracę w strefach zagrożonych wybuchem?

Pomocą mogą być informacje zawarte w normach serii PN-EN 60079:
1. PN-EN 60079-14. Atmosfery wybuchowe – Część 14: Projektowanie, dobór i montaż instalacji elektrycznych,
2. PN-EN 60079-17. Atmosfery wybuchowe – Część 17: Kontrola i konserwacja instalacji elektrycznych,
3. PN-EN 60079-19. Atmosfery wybuchowe – Część 19: Naprawa, remont i regeneracja urządzeń,
oraz w wymaganiach podanych w schemacie certyfikacji personelu opracowanym przez IECEx Operational Document 504, Edycja 3.0, 2014-09.

Z podanych tam wymagań wynika, iż podstawowa wiedza pracowników niezbędna do bezpiecznego poruszania się i wykonywania prac w strefach zagrożonych wybuchem powinna obejmować co najmniej:

a) ogólne zasady dotyczące bezpieczeństwa przeciwwybuchowego, tzn.:
1. jakie substancje i w jakich warunkach stwarzają zagrożenie wybuchem,
2. jakie parametry substancji wybuchowych decydują o poziomie zagrożenia,
3. które parametry realizowanego procesu produkcyjnego mają wpływ na zagrożenie wybuchem,
4. w jaki sposób ograniczać zagrożenie wybuchem,

b) ogólne zasady klasyfikacji stref zagrożonych wybuchem oraz konsekwencje wyznaczenia strefy w danym obszarze,
c) informacje dotyczące rodzajów ochrony przeciwwybuchowej, kategorii oraz oznakowania urządzeń w wykonaniu Ex,
d) informacje, które aspekty konstrukcyjne urządzenia mają wpływ na zastosowany rodzaj ochrony przeciwwybuchowej,
e) najważniejsze zapisy zawarte w certyfikatach i ich znaczenie przy doborze, montażu, eksploatacji i remoncie urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym,
f) ogólne zasady doboru i montażu urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym, o których mowa w normie PN-EN 60079-14,
g) ogólne zasady kontroli i konserwacji urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym, o których mowa w normie PN-EN 60079-17,
h) ogólne zasady systemu zezwoleń na pracę i zabezpieczenia miejsc pracy w strefach zagrożonych wybuchem,
i) ogólne informacje na temat przepisów obowiązujących w strefach zagrożenia wybuchem.

Przez ponad 20 lat naszej działalności przeszkoliliśmy już ponad 2800 osób. Z roku na rok zainteresowanie szkoleniami rośnie, co jest bardzo pocieszające, bo świadczy o zwiększającej się świadomości pracodawców, którzy dostrzegają konieczność szkolenia pracowników nie tylko w celu spełnienia wymagań prawnych, ale dla zwiększenia bezpieczeństwa w swoim zakładzie. Decydując się na szkolenie, warto wybrać firmę, która nie tylko zagwarantuje wysoki poziom merytoryczny, posiada doświadczenie praktyczne z różnych gałęzi przemysłu, ale może także zademonstrować podczas pokazu, w jaki sposób działają poszczególne zabezpieczenia przeciwwybuchowe. Takie połączenie sprawi, że jakość szkolenia, zakres przekazanej wiedzy będą dawały gwarancję dobrze zainwestowanych pieniędzy – bo szkolenie pracowników to inwestycja w bezpieczeństwo firmy.

Mariusz Balicki, specjalista ds. bezpieczeństwa wybuchowego w GRUPIE WOLFF

W zależności od zakresu obowiązków danego pracownika podany wcześniej zakres powinien zostać rozbudowany o bardziej szczegółowe informacje (np. osoby przeprowadzające kontrole urządzeń powinny szczegółowo zapoznać się z wymaganiami normy PN-EN 60079-17. Atmosfery wybuchowe – Część 17: Kontrola i konserwacja instalacji elektrycznych).

Omawiane na szkoleniu zagadnienia powinny odnosić się wprost do zagrożeń występujących w danym zakładzie. Najlepiej, gdy szkolenie opiera się na zapisach zawartych w przyjętym w zakładzie dokumencie zabezpieczenia przed wybuchem (DZPW).

Zapewnienie odpowiedniego szkolenia pracownikom ogranicza jedynie część zagrożeń. Często zdarza się, że niektóre prace wykonują firmy zewnętrzne, np. w czasie inwestycji czy remontów instalacji. Za bezpieczeństwo pracowników tych firm również odpowiada właściciel zakładu, dlatego bardzo ważne jest opracowanie dokładnych procedur prowadzenia prac w strefach zagrożonych wybuchem opisujących możliwe zagrożenia i zasady postępowania. Warto również, np. w dokumentach przetargowych (SIWZ), umowach podpisywanych z wykonawcami, zawrzeć wymóg posiadania przez pracowników firm zewnętrznych udokumentowanej wiedzy z zakresu bezpieczeństwa przeciwwybuchowego.

Budowanie kompetencji pracowników stanowi najtańszy i najbardziej efektywny sposób zwiększania bezpieczeństwa technicznego firmy. Jest to szczególnie ważne w zakładach, na terenie których występują substancje stwarzające zagrożenie wybuchem. Zdarza się tak, że los przedsiębiorstwa zależy od decyzji, jakie podejmują pracownicy w czasie wykonywania swoich obowiązków. Świadomy pracownik wie, że pył wydostający się przez nieszczelność z instalacji należy szybko usunąć nie tylko ze względów estetycznych, ale przede wszystkim z powodu zagrożenia, jakie może się pojawić, gdy z warstwy utworzy się niebezpieczna chmura tego pyłu.

Określenie zakresu kompetencji osób wykonujących prace w strefach zagrożenia wybuchem jest bardzo ważnym elementem bezpieczeństwa. Zagadnień związanych z tym tematem jest dużo i wszystkie wydają się ważne. Dlatego istotne jest dopasowanie wiedzy pracowników odpowiednio do zakresu wykonywanych przez nich obowiązków. Ponadto, aby uniknąć rutyny w zachowaniu pracowników, ważne jest również cykliczne ponawianie szkoleń.

Co mówią normy?

4.5. Kwalifikacje personelu
Projekt instalacji, dobór, montaż urządzeń oraz wstępną kontrolę podczas uruchamiania instalacji elektrycznej w strefach zagrożonych wybuchem powinny wykonywać osoby, których szkolenie obejmowało informacje na temat różnych rodzajów zabezpieczeń przeciwwybuchowych, standardów instalacyjnych oraz ogólnych zasad dotyczących wyznaczania stref zagrożonych wybuchem. Kompetencje osób powinny być odpowiednie do zakresu wykonywanej przez nie pracy.

Podnoszenie kwalifikacji pracowników oraz ich szkolenia powinny być przeprowadzane regularnie.

Załącznik A
Wiedza, umiejętności i kompetencje osób odpowiedzialnych, personelu wykonawczego i projektantów
A.2. Wiedza i umiejętności
A.2.1 Osoby odpowiedzialne
Osoby odpowiedzialne za projektowanie, dobór oraz montaż urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym powinny wykazywać co najmniej:
a) ogólne rozumienie istotnych zagadnień związanych z elektrotechniką,
b) zrozumienie i zdolność odczytywania oraz oceny rysunków technicznych,
c) praktyczne zrozumienie zasad i technik ochrony przeciwwybuchowej,
d) praktyczną wiedzę i zrozumienie norm w zakresie zabezpieczenia przeciwwybuchowego,
e) znajomość podstaw zapewnienia jakości, wraz z zasadami przeprowadzania audytów, prowadzenia dokumentacji, identyfikowalności pomiarów i kalibracji przyrządów.

Osoby odpowiedzialne powinny ograniczać swoje zaangażowanie jedynie do zarządzania personelem wykonawczym odpowiedzialnym za dobór i montaż urządzeń, nie włączając się bezpośrednio w te zadania, jeśli nie posiadają umiejętności praktycznych wymaganych dla personelu wykonawczego (zob. A.2.2).

A.2.2 Personel wykonawczy – dobór i montaż
Personel wykonawczy powinien posiadać wiedzą niezbędną do wykonywania swoich czynności, obejmującą:
a) zrozumienie ogólnych zasad dotyczących ochrony przeciwwybuchowej,
b) zrozumienie ogólnych zasad dotyczących rodzajów zabezpieczeń przeciwwybuchowych oraz oznakowania urządzeń w wykonaniu Ex,
c) zrozumienie tych aspektów konstrukcyjnych urządzenia, które mają wpływ na zastosowany rodzaj zabezpieczenia przeciwwybuchowego,
d) zrozumienie informacji zawartych w certyfikatach i powiązanych z nimi zapisów normy PN-EN 60079-14,
e) ogólne rozumienie zasad kontroli i konserwacji, o których mowa w normie PN-EN 60079-17,
f) znajomość konkretnych technik, jakie należy zastosować przy doborze i montażu urządzeń, o których mowa w normie PN-EN 60079-14,
g) zrozumienie zasad systemu zezwoleń na pracę i zabezpieczenia miejsc pracy w strefach zagrożonych wybuchem.

A.2.3 Projektanci – dobór i montaż
Projektanci powinni posiadać kwalifikacje niezbędne do wykonywania swoich czynności obejmujące:
a) szczegółową wiedzę na temat zasad ochrony przeciwwybuchowej,
b) szczegółową wiedzę na temat zasad dotyczących rodzajów zabezpieczeń przeciwwybuchowych oraz oznakowania urządzeń w wykonaniu Ex,
c) szczegółową wiedzę na temat tych aspektów konstruowania urządzeń, które mają wpływ na zastosowany rodzaj zabezpieczenia przeciwwybuchowego,
d) szczegółową wiedzę na temat informacji zawartych w certyfikatach i powiązanych z nimi zapisów normy PN-EN 60079-14,
e) świadomość potrzebnych umiejętności praktycznych dotyczących przygotowania i montażu poszczególnych rodzajów zabezpieczeń przeciwwybuchowych,
f) dokładne zrozumienie zasad systemu zezwoleń na pracę i zabezpieczenia miejsc pracy w strefach zagrożonych wybuchem,
g) szczegółową wiedzę na temat konkretnych technik, jakie należy zastosować przy doborze i montażu urządzeń w odniesieniu do zapisów zawartych w normie PN-EN 60079-14,
h) ogólne rozumienie zasad kontroli i konserwacji urządzeń, o których mowa w normie PN-EN 60079-17.

A.3.1 Kompetencje – postanowienia ogólne
Osoba dokonująca doboru lub montażu urządzeń powinna posiadać kompetencje odpowiednie do zastosowanych typów ich zabezpieczeń. Na przykład: osoba może być kompetentna w zakresie doboru lub montażu wyłącznie urządzeń Ex i a nie jest w pełni kompetentna w zakresie doboru lub montażu aparatury rozdzielczej Ex d lub silników Ex e.

Opracowano na podstawie normy:
PN-EN 60079-14:2014-06. Atmosfery wybuchowe – Część 14: Projektowanie, dobór i montaż instalacji elektrycznych

4.2. Kwalifikacje personelu
Kontroli i konserwacji określonych normą PN-EN 60079-17 mogą dokonywać tylko osoby z odpowiednim doświadczeniem, których szkolenie obejmowało informacje dotyczące różnych rodzajów zabezpieczeń i praktyk instalacyjnych, wymagań ww. normy, odpowiednich przepisów krajowych, instrukcji zakładowych oraz ogólnych zasad klasyfikacji stref zagrożonych wybuchem. Szkolenia powinny być przeprowadzane regularnie. Należy je również dokumentować.
4.4.1 Kontrole okresowe – wymagania dla personelu
Kontrole okresowe powinny być prowadzone przez osoby kompetentne, które posiadają wiedzę w zakresie:
a) klasyfikacji stref zagrożonych wybuchem, kategorii urządzeń, poziomu zabezpieczenia urządzenia (EPL) oraz mają wystarczającą wiedzę techniczną, aby zrozumieć konsekwencje, jakie niesie za sobą wyznaczenie strefy zagrożonej wybuchem w danym obszarze,
b) teoretycznych i praktycznych wymagań dla urządzeń elektrycznych oraz instalacji w strefach zagrożonych wybuchem,
c) zrozumienia wymagań kontroli wzrokowych, z bliska i szczegółowych, w odniesieniu do zamontowanych urządzeń i instalacji.

Załącznik B
Wiedza, umiejętności i kompetencje osób odpowiedzialnych, personelu technicznego z uprawnieniami kierowniczymi oraz personelu wykonawczego
B.2. Wiedza i umiejętności
B.2.1 Osoby odpowiedzialne, personel techniczny z uprawnieniami kierowniczymi
Osoby odpowiedzialne oraz personel techniczny odpowiedzialny za procesy związane z kontrolą i konserwacją urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym powinni posiadać wiedzę w zakresie:
a) ogólnego zrozumienia istotnych zagadnień związanych z elektrotechniką,
b) praktycznego zrozumienia zasad i technik ochrony przeciwwybuchowej,
c) zrozumienia i zdolności odczytywania oraz oceny rysunków technicznych,
d) interpretowania i zrozumienia zapisów zawartych w normach dotyczących zabezpieczenia przeciwwybuchowego – głównie PN-EN 60079-10-1, PN-EN 60079-10-2, PN-EN 60079-14 oraz PN-EN 60079-19,
e) podstaw zapewnienia jakości, wraz z zasadami przeprowadzania audytów, prowadzenia dokumentacji, identyfikowalności pomiarów i kalibracji przyrządów.
Osoby odpowiedzialne oraz personel techniczny z uprawnieniami kierowniczymi powinni ograniczać swoje zaangażowanie jedynie do zarządzania personelem wykonawczym, nie włączając się bezpośrednio w prace, jeśli nie posiadają umiejętności praktycznych wymaganych dla personelu wykonawczego (zob. B.2.2).
B.2.2 Personel wykonawczy – kontrola i konserwacja
Personel wykonawczy powinien posiadać wiedzę niezbędną do wykonywania swoich czynności obejmującą:
a) zrozumienie ogólnych zasad ochrony przeciwwybuchowej,
b) zrozumienie ogólnych zasad dotyczących rodzajów zabezpieczeń przeciwwybuchowych oraz oznakowania urządzeń,
c) zrozumienie tych aspektów konstrukcyjnych urządzenia, które mają wpływ na zastosowany rodzaj zabezpieczenia przeciwwybuchowego,
d) zrozumienie informacji zawartych w certyfikatach i powiązanych z nimi zapisów normy PN-EN 60079-17,
e) zrozumienie zasad systemu zezwoleń na pracę i zabezpieczenia miejsc pracy w strefach zagrożonych wybuchem,
f) znajomość konkretnych technik, jakie należy zastosować przy kontroli i konserwacji urządzeń, o których mowa w normie PN-EN 60079-17,
g) pełne zrozumienie wymagań dotyczących doboru i montażu urządzeń w strefach zagrożonych wybuchem PN-EN 60079-14,
h) ogólne zrozumienie wymagań dotyczących napraw i regeneracji urządzeń zgodnie z PN-EN 60079-19.
B.3.1 Kompetencje – postanowienia ogólne
Osoba dokonująca przeglądów powinna posiadać kompetencje odpowiednie do typów zabezpieczeń, które kontroluje. Na przykład: osoba może być kompetentna w zakresie kontroli i konserwacji wyłącznie urządzeń Ex i a nie jest w pełni kompetentna w zakresie kontroli i konserwacji aparatury rozdzielczej Ex d lub silników Ex e.

Opracowano na podstawie normy:
PN-EN 60079-17:2014-05. Atmosfery wybuchowe – Część 17: Kontrola i konserwacja instalacji elektrycznych

Załącznik B
B.2. Wiedza i umiejętności
B.2.1 Osoby odpowiedzialne
Osoby odpowiedzialne za procesy związane z remontem, naprawą i regeneracją urządzeń o określonym rodzaju zabezpieczenia przeciwwybuchowego powinny wykazywać co najmniej:
a) ogólne zrozumienie odpowiednich elektrycznych i mechanicznych zagadnień na poziomie praktycznych umiejętności lub wyższym,
b) praktyczne zrozumienie zasad zabezpieczenia przeciwwybuchowego i sposobów ich stosowania,
c) zrozumienie i zdolność odczytywania i oceny rysunków konstrukcyjnych,
d) znajomość metod pomiarowych łącznie z ich praktycznym opanowaniem,
e) praktyczną wiedzę i zrozumienie norm w zakresie zabezpieczenia przeciwwybuchowego,
f) podstawową wiedzę dotyczącą zapewnienia jakości, wraz z zasadami identyfikowalności pomiarów i kalibracji przyrządów.

B.2.2 Personel wykonawczy
W zakresie koniecznym do wykonywania powierzonych zadań personel wykonawczy powinien charakteryzować się:
a) rozumieniem ogólnych zasad dotyczących rodzajów zabezpieczeń przeciwwybuchowych oraz oznakowania urządzeń,
b) rozumieniem tych aspektów konstruowania urządzenia, które mają wpływ na rodzaj zabezpieczenia przeciwwybuchowego,
c) wiedzą na temat sprawdzeń i badań w odniesieniu do odpowiednich części normy PN-EN 60079-19,
d) zdolnością rozpoznawania części i komponentów zastępczych zatwierdzonych przez producenta,
e) znajomością konkretnych metod stosowanych przy naprawach omawianych w normie PN-EN 60079-19.

B.3.1 Kompetencje – postanowienia ogólne
Od osób zajmujących się metodami zabezpieczenia przeciwwybuchowego wymagane są kompetencje odpowiednie do każdej z technik. Na przykład: jest możliwe, że osoba kompetentna tylko w zakresie napraw i remontów silników typu Ex d może nie być w pełni kompetentna przy naprawach aparatury rozdzielczej Ex d lub silników Ex e.

Opracowano na podstawie normy:
PN-EN 60079-19:2011. Atmosfery wybuchowe – Część 19: Naprawa, remont i regeneracja urządzeń

Schemat IECEx dotyczący certyfikacji kompetencji personelu pracującego w strefach zagrożonych wybuchem

Opis kryteriów oceny dla poszczególnych modułów kompetencji

Dokument specyfikuje podstawową wiedzę wymaganą do pracy w przestrzeniach zagrożonych wybuchem oraz kompetencje potrzebne przy projektowaniu, montażu, eksploatacji i remoncie urządzeń elektrycznych w wykonaniu przeciwwybuchowym. Zawiera wskazówki dotyczące oceny kompetencji osób w oparciu o wiedzę i umiejętności wymagane dla poszczególnych modułów. Wiedza ta powinna stanowić uzupełnienie umiejętności nabytych przez pracowników wcześniej przy pacy z urządzeniami w wykonaniu zwykłym (nie Ex).

Specyfikacja ta odnosi się głównie do osób zajmujących się pracą w strefach zagrożonych wybuchem oraz obsługą urządzeń i instalacji w wykonaniu przeciwwybuchowym w zakresie:
• klasyfikacji stref zagrożonych wybuchem,
• wykonywania obowiązków w strefach zagrożonych wybuchem bez bezpośredniego zaangażowania w montaż, eksploatację i naprawę urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym,
• montażu i eksploatacji urządzeń i systemów w strefach zagrożonych wybuchem,
• naprawy, remontów i modyfikacji urządzeń w wykonaniu przeciwwybuchowym,
• opracowywania/projektowania i prowadzenia strategii ochrony przed wybuchem,
• przeglądów urządzeń, systemów i instalacji w strefach zagrożonych wybuchem.

Listę modułów kompetencji wraz z zakresem wymagań dla poszczególnych modułów uwzględniono w tabeli 1 (kliknij tutaj, by otworzyć tabelę>>).